“Gebruik kwaliteiten van traditie voor transformatie”

Door van koken en landbouw een nieuwe natuur te maken, heeft de mens zich een dominante positie aangemeten in de voedselketen, stelt wetenschapper en filosoof Koert van Mensvoort. Ook de voedingsindustrie is hard op weg een Next Nature te worden, al moeten we nog wennen aan de techniek die daarmee gepaard gaat. 

‘Het grootste obstakel dat overwonnen moet worden, is onze verbeeldingskracht’

Kunstenaar, technoloog en filosoof Koert van Mensvoort verheugt zich op een toekomst waarin robots biologische landbouw bedrijven. Vooruit – en niet terug – naar de natuur, is zijn credo. Als hoofd van Next Nature Network zwengelt hij graag discussies aan over ons huidige en toekomstige beeld van de balans tussen techniek en natuur. Van Mensvoort geeft wereldwijd lezingen, schrijft boeken en is verbonden aan de Technische Universiteit Eindhoven. Hij is bovendien de godfather van het begrip Next Nature. 

Wat bedoelt u met Next Nature?

“Bij Next Nature Network stimuleren we om op een nieuwe manier te kijken naar de relatie tussen techniek en natuur. Die twee worden meestal beoordeeld als tegengesteld – natuur is per definitie geen techniek, want alles wat geboren is, noemt men natuur en alles wat gemaakt is door de mens, heet techniek. Naïef, vinden wij. Want een park, waar mensen de natuur menen te beleven, is volledig artificieel en aangelegd. Of neem een banaan, een voedingsmiddel dat beschouwd wordt als volkomen ‘natuurlijk’. Maar een banaan is gekweekt en doorontwikkeld. Als techniek goed werkt, herkent men het dus niet meer als zodanig. Natuur is dynamisch. De natuur die veroorzaakt wordt door cultuur, die nieuwe natuur, is Next Nature.” 

Tijdens TEDx Amsterdam

Hoe staan koken, landbouw en de voedingsindustrie op de ladder van Next Nature? 

“Koken is de oudste en meest ultieme vorm van Next Nature. Door koken hebben we immers grotere hersenen en een kleiner maagdarmsysteem gekregen en dat maakte ons tot moderne en sociale mensen. Ooit was koken dus een uitvinding, een techniek, maar nu is het onderdeel van de menselijke natuur. Ook landbouw was ooit Next Nature. Na de fase van jagen en verzamelen gingen we onze voedselvoorziening plannen op het land en dieren domesticeren. Dat was een radicale ingreep en maakte van de mens een dominante factor in de voedselketen. Landbouw neemt een belangrijke plek in in ons landschap en is diep verankerd in ons bestaan. Dat geldt nog in mindere mate voor de voedingsindustrie. Wij hebben weliswaar de industrie opgezet en het is een natuur op zichzelf geworden: complex, onvoorspelbaar en autonoom. De industrie heeft een belangrijke plek in de voedselverschaffing en is tegelijkertijd niet heel zichtbaar. Bovendien is het ondenkbaar om de groeiende wereldbevolking te voeden zonder de voedingsindustrie. Maar de technieken die er worden toegepast, zoals robotisering en digitalisering, staan nog ver van ons af. Net als bij koken en landbouw moeten we er dus ons pad nog mee zien te vinden.” 

‘De industrie is een natuur op zichzelf geworden: complex, onvoorspelbaar en autonoom’

Hoe ziet het ideale agri-foodlandschap er halverwege deze eeuw wat u betreft uit? 

“Ik ben voorstander van een synthese tussen biologie en technologie, waarbij we de kwaliteiten van de traditie gebruiken om te transformeren. Ik noem het ook wel innovatieve nostalgie. Ik kijk bijvoorbeeld uit naar biologische landbouw, zonder gebruik van enorme maaimachines en pesticiden, waarbij de uitvoering gebeurt met behulp van moderne techniek. Ik zie op zonne-energie aangedreven drones voor me die ondersteunen bij het wieden, oogsten, opsporen van gewasziekten en verpakken. Bijvoorbeeld in een voedselbos, waar veel soorten gewassen kunnen groeien en de drones als robotinsecten appels en bramen plukken. De techniek is er al, maar is nog niet geavanceerd genoeg om te helpen voorzien in de enorme voedselvraag. Overigens ben ik heel optimistisch over de toekomst van ons agri-foodlandschap. Na de Tweede Wereldoorlog was de voedselvoorziening gericht op beschikbaarheid en efficiëntie, vanuit de gedachte ‘nooit meer honger’. Nu we die situatie hebben gecreëerd, kunnen we bekijken hoe we voeding interessanter, rijker en meer divers kunnen maken.” 

Tijdens TEDx Amsterdam

Welke rol is er nog weggelegd voor de mens in uw ideaalbeeld? En voor de voedingsindustrie?

“Mijn opa was boer, in een tijd waarin heel veel mensen boerden uit noodzaak om de maatschappelijke voedselvraag te kunnen beantwoorden. Dankzij technologie is die basale voedingsproductie uitbesteed. Nu is boeren bijna iets voor recreanten geworden, getuige onder andere de vele verticale moestuinen op stadsdaken. Dat geeft weer ruimte voor andere beroepen, waarbij mensen overigens nog wel met voedsel bezig kunnen zijn. In de tijd van mijn opa bestonden er bijvoorbeeld nog geen dieetcoaches of fooddesigners. Nu wel. Voedsel blijft een belangrijk thema om je als mens toe te verhouden, omdat het letterlijk onderdeel wordt van je lichaam.”

Wat is er, naast verdere ontwikkeling van de techniek, voor nodig om die synthese tussen biologie en technologie te bereiken? 

“Het grootste obstakel dat overwonnen moet worden, is onze verbeeldingskracht. Consumenten denken terug te willen naar de tijd van onze grootouders, met zogenaamde ambachtelijke voedingsproducten, maar de rol en mogelijkheden van techniek worden daarbij nog niet omarmd. Genetisch gemodificeerd voedsel bijvoorbeeld, kampt met een negatief imago doordat het door natuurorganisaties in heel een kwaad daglicht is gezet. Maar het biedt ons ook veel. Met Next Nature Network dagen we mensen uit; door de nuance te zoeken, hen te bevragen en te verrijken met mogelijkheden. Wij gaan voorbij de ja/nee-discussie en stellen de hoe-vraag. Hoe gaan we om met een vleesproductie nu duidelijk is dat deze sterk bijdraagt aan klimaatverandering? Moet iedereen vegetariër worden, meer insecten eten, of op duurzame wijze geproduceerd kweekvlees? Er is niet één goed antwoord, er zijn meerdere scenario’s mogelijk die we prima naast elkaar kunnen verkennen. Zo blijft er veel te kiezen. Het enige dat we weten over te toekomst is dat dingen gaan veranderen. Laten we de mogelijkheden van techniek aangrijpen.” 

Het Kweekvlees Kookboek

Het eten van kweekvlees is volgens Van Mensvoort één van de opties om het vraagstuk hoe in 2050 9 miljard mensen te voeden te beantwoorden. In het Kweekvlees Kookboek verkent Van Mensvoort samen met andere kunstenaars, koks en ontwerpers de eetcultuur die komt kijken bij het eten van kweekvlees. Dat doen ze aan de hand van 45 recepten die mogelijk in de toekomst op ons bord belanden. Denk aan een amuse van meatfruit of een celebritysnack, ervan uitgaande dat we ook mensenvlees kunnen kweken. Van Mensvoort: “Eén van mijn favoriete recepten is dat van het worstje gemaakt van het kweekvlees van een kinderboerderijvarkentje. Stel je voor dat je je kinderen dat kunt voorschotelen om vervolgens op de kinderboerderij samen het varkentje waarvan het vlees afkomstig is, te aaien. Zouden vegetariërs het eten? Het zou onze consumptieve houding richting dieren in ieder geval radicaal veranderen.”

Beeld: Portretfoto; © Bart van Overbeeke, overige foto's; © Bibi Veth